به قلم: دکتر رضا رحمانی – وزیر سابق صنعت، معدن و تجارت (صمت) و عضو هیئت‌مدیره انجمن مدیران مراکز دانش‌بنیان و نخبگان کشور
در دنیای امروز، که دانش و فناوری به اصلی‌ترین محرک‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تبدیل شده‌اند، نخبگان به‌عنوان سرمایه‌های انسانی ارزشمند، نقش کلیدی در پیشبرد اهداف ملی ایفا می‌کنند. کشورهایی که توانسته‌اند ظرفیت‌های علمی و فناورانه نخبگان خود را شناسایی و به‌درستی مدیریت کنند، موفق شده‌اند تا در عرصه‌های مختلف جهانی، جایگاه برتری کسب کنند. در این میان، نقش دولت در حمایت از نخبگان به‌عنوان سیاست‌گذار، تسهیل‌گر و پشتیبان اصلی، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
اهمیت نخبگان در توسعه ملی
نخبگان، شامل افراد با توانایی‌های برجسته در حوزه‌های علمی، فناوری، فرهنگی، مدیریتی و کارآفرینی هستند که می‌توانند با ارائه راهکارهای نوآورانه، تحول‌آفرین باشند. این افراد نه تنها در توسعه فناوری‌های جدید و افزایش بهره‌وری اقتصادی نقش دارند، بلکه می‌توانند در حل چالش‌های ملی، از بحران‌های زیست‌محیطی گرفته تا مسائل پیچیده اجتماعی و اقتصادی، راهگشا باشند.
نقش نخبگان در:
- ایجاد و توسعه صنایع پیشرفته
- توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و افزایش تولید ناخالص داخلی (GDP)
- افزایش قدرت رقابت‌پذیری در سطح بین‌المللی
- توانمندسازی نیروی انسانی متخصص و تربیت نسل‌های آینده
کاملاً مشهود است.
نقش دولت در حمایت از نخبگان
دولت به‌عنوان سیاست‌گذار کلان، وظیفه دارد بسترهای لازم را برای رشد، شکوفایی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های نخبگان فراهم کند. این نقش می‌تواند در سه سطح اصلی تعریف شود:
- سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری
- تدوین سیاست‌های جامع حمایت از نخبگان: دولت باید استراتژی‌های مشخصی برای شناسایی، جذب، حفظ و حمایت از نخبگان تدوین کند. این سیاست‌ها می‌توانند شامل برنامه‌های حمایتی مالی، تسهیلات آموزشی، و ایجاد فرصت‌های شغلی متناسب با تخصص نخبگان باشند.
- قوانین حمایت از مالکیت فکری: ایجاد یک چارچوب حقوقی قدرتمند برای حفاظت از دستاوردهای علمی و فناوری نخبگان، انگیزه‌ای برای نوآوری ایجاد می‌کند.
- توسعه قوانین مهاجرت معکوس: ارائه مشوق‌ها و تسهیلات برای بازگشت نخبگان ایرانی مقیم خارج از کشور می‌تواند به غنی‌سازی منابع انسانی کشور کمک کند.
- حمایت‌های مالی و تسهیلاتی
- ایجاد صندوق‌های حمایت از نخبگان: دولت می‌تواند از طریق صندوق‌های پژوهش و فناوری، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تحقیقاتی و کارآفرینی نخبگان را تسهیل کند.
- تسهیلات مالیاتی و اعتباری: ارائه معافیت‌های مالیاتی به شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت از طرح‌های فناورانه نخبگان می‌تواند زمینه‌ساز رشد اقتصادی دانش‌محور باشد.
- سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) دولتی: دولت می‌تواند در پروژه‌های پرریسک ولی با پتانسیل بالا، نقش سرمایه‌گذار خطرپذیر را ایفا کند.
- ایجاد زیرساخت‌های حمایتی و فرهنگی
- ایجاد پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد: این مراکز محیطی مناسب برای رشد ایده‌های خلاقانه و تجاری‌سازی دانش نخبگان فراهم می‌کنند.
- تسهیل دسترسی به منابع تحقیقاتی: فراهم کردن زیرساخت‌های پیشرفته تحقیقاتی و آزمایشگاهی برای نخبگان در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی.
- ترویج فرهنگ نوآوری و کارآفرینی: نقش دولت در ایجاد فرهنگ ملی حمایت از نخبگان و ارزش‌گذاری به تلاش‌های علمی و فناورانه بسیار حیاتی است.
چالش‌های موجود در حمایت از نخبگان
با وجود تلاش‌های انجام‌شده، همچنان چالش‌هایی وجود دارد که مانع از بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های نخبگان می‌شود:
- مهاجرت نخبگان (فرار مغزها): نبود فرصت‌های شغلی مناسب و شرایط اقتصادی نامساعد، یکی از عوامل مهاجرت نخبگان است.
- بروکراسی پیچیده اداری: روندهای اداری طولانی و عدم شفافیت در حمایت‌های دولتی، انگیزه نخبگان را کاهش می‌دهد.
- کمبود ارتباط مؤثر بین صنعت و دانشگاه: ضعف در پیوند میان نیازهای بازار و توانمندی‌های علمی نخبگان، یکی از موانع تجاری‌سازی ایده‌های نوآورانه است.
- نبود نظام ارزیابی عملکرد نخبگان: ارزیابی‌های غیرشفاف و عدم وجود شاخص‌های دقیق برای شناسایی نخبگان واقعی از چالش‌های دیگر این حوزه است.
راهبردهای پیشنهادی برای بهبود حمایت از نخبگان
- ایجاد اکوسیستم نوآوری ملی: طراحی یک اکوسیستم جامع که در آن دولت، دانشگاه‌ها، بخش خصوصی و نخبگان در یک زنجیره ارزش افزوده فعالیت کنند.
- توسعه دیپلماسی علمی: استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی برای تبادل دانش و تجربه با نخبگان ایرانی مقیم خارج از کشور.
- تشویق به کارآفرینی فناورانه: ارائه حمایت‌های ویژه به نخبگانی که توانسته‌اند کسب‌وکارهای فناورانه موفق ایجاد کنند.
- ایجاد شبکه‌های ارتباطی نخبگان: توسعه پلتفرم‌های دیجیتال برای ارتباط مؤثر بین نخبگان، سرمایه‌گذاران و دولت.
- تضمین امنیت شغلی و رفاهی نخبگان: ارائه بسته‌های حمایتی شامل بیمه‌های تخصصی، خدمات رفاهی و تسهیلات مسکن برای نخبگان.
نتیجه‌گیری
نخبگان، سرمایه‌های راهبردی هر کشور برای تحقق توسعه پایدار و پیشرفت در عرصه‌های مختلف هستند. دولت، به‌عنوان محور اصلی سیاست‌گذاری و اجرا، باید نقش فعالانه‌ای در شناسایی، توانمندسازی و حمایت از نخبگان ایفا کند.
حمایت از نخبگان، صرفاً به معنای ارائه تسهیلات مالی نیست؛ بلکه ایجاد یک محیط پویا، حمایت از مالکیت فکری، فراهم کردن فرصت‌های برابر، و ارتقای فرهنگ ملی نوآوری از جمله عناصر کلیدی این فرآیند است.
دکتر رضا رحمانی
وزیر سابق صنعت، معدن و تجارت (صمت) و عضو هیئت‌مدیره انجمن مدیران مراکز دانش‌بنیان و نخبگان کشور