اراک شناسی: پژوهشی تاریخی و فرهنگی از نگاه ابوالفضل عباسی بانی
اراک، نخستین شهر جدید و یکی از شهرهای مهم ایران و مرکز استان مرکزی است. این شهر از دیرباز به سبب موقعیت جغرافیایی، منابع طبیعی و جایگاه فرهنگی خود، مورد توجه پژوهشگران و مورخان قرار داشته و دارد. در این مقاله، با نگاهی علمی و تاریخی، به بررسی ابعاد مختلف اراکشناسی پرداخته و تحلیل‌ها و برداشت‌های ابوالفضل عباسیبانی[1]در قالب پژوهشی مدرن ارائه میشود.
۱. جغرافیا و موقعیت مکانی اراک
این نخستین شهر جدید ایران که بهدستور فتحعلیشاه و با معماری دوره قاجار ساخته شده، قطب اصلی اقتصادی و فرهنگی این استان شناخته میشود. این شهر در حاشیه کوههای سر به فلک کشیده زاگرس و دشت‌های حاصلخیز قرار دارد و موقعیت جغرافیایی آن، زمینهساز رشد جمعیت و توسعه صنایع و کشاورزی بوده و این ویژگیِ طبیعی و جغرافیایی اراک، نقش مهمی در شکل‌گیری هویت تاریخی و فرهنگی این شهر دارد.
۲. پیشینه تاریخی اراک
اگر چه تاریخ اراک فعلی به دوران قاجاریه باز می‌گردد، ولی دیرینگی سکونت در این منطقه به استناد سنگنگارههای موجود در کوههای اطراف بهویژه کرهرود[2] به بیش از 40هزار سال میرسد. در کتاب «از ایراک تا اراک» اثر ارزشمند ابوالفضل عباسیبانی مراحل توسعه شهری و تحولات تاریخی اراک بهتفصیل آمده و نقش این شهر در تاریخ استان مرکزی را برجسته می‌سازد. او معتقد است که اراک، بهدلیل موقعیت استراتژیک خود، همواره محل تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف بوده است.
۳. فرهنگ و جامعه اراک
[1] .نویسنده، پژوهشگر و مدیرعامل بنیاداراکشناسی
[2].قدیمیترین شهر این منطقه که امروز یکی از محلههای اراک است.
__________________________________________________________________
[1] .نویسنده، پژوهشگر و مدیرعامل بنیاداراکشناسی
[1].قدیمیترین شهر این منطقه که امروز یکی از محلههای اراک است.
فرهنگ مردم اراک ترکیبی از سنت‌های بومی و تأثیر فرهنگ‌های مختلف مناطق اطراف است که از زمان اسکان مردم پس از ساخت سلطانآباد شکل گرفته و در آثار این پژوهشگر حوزه اراکشناسی با تحلیل جامعه‌شناسانه، نقش آداب و رسوم، زبان و صنایع دستی در شکل‌دهی فرهنگ اراک نمایان است. بر اساس دیدگاه او، استان مرکزی و بهویژه اراک، یکی از مراکز مهم تولید هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران بهشمار می‌رود.
۴. معماری و شهرسازی در اراک
بافت تاریخی شهر اراک که ابتدا سلطانآباد نام داشت با کوچههایی موازی و بر مبنای معماری مکتب اصفهان ساخته شده و بزرگترین طولِ شهر از جنوبغربی به شمالشرقی720 متر و عرض آن از جنوبشرقی به شمالغربی 600 متر و سطح شهر 158080 مترمربع (152000 ذرع)، قطر دیوارها در سطح زمین 12/3 متر (3 ذرع) و بلندی دیوارها 32/8 متر (8 ذرع) و تماما چینه و با 48 برج (هر طرف طول، 14 برج و در هر طرف عرض آن نیز 10 برج). برای ورود به این شهر چهار دروازه مقابل یکدیگر گشوده میشد بههمراه یک دروازه در میدان ارگ.
1- برج شیشه اراک. عکس: آرشیو محمدحسین جمالزاده
معماری سلطانآباد به گونهای است که جهت و نمای ساختمانها رو به جنوب و شرق است (ولاشجردی فراهانی، 1399: 34). عرض شهر به ۶ و طول آن به ۸ قسمت مساوی (به شکل شطرنجی) تقسیم میشد و از میان هر قسمت کوچه‌ای ۵ متری عبور وکوچههای میانیِ طول و عرض شهر به بازار راه داشتند که در طول چهار بازار مسقف بودند. از لحاظ شهربانی هم دو منطقه شرقی بهنام کوچه باغ (محله قلعه) و منطقه غربی بهنام (محله حصار) شناخته میشد.
در قسمت شمال شهر ساختمان اداری «ارگ حکومتی» موسوم به برج شیشه با همه امکانات رفاهی مانند حمام، آب‌انبار، مسجد، مدرسه و سقاخانه در کلیه نقاط شهر احداث و شهر در حلقه زیبایی از فضای سبز اعم از باغ‌های انگور و تره‌بار قرار داشت که هنوز آثاری از این باغ‌ها در شهر دیده میشود.
سرانجام یوسف‌خان که شهرهای گرجستان و قفقاز را دیده بود، توانست طی 8 سال و با بودجهای در حدود ۲۰۰ هزار تومان نخستین شهر نوین ایران را بنا نهد.
نخستین بار با ابتکار شهرداری تهران در سال 1348، با مجوزی که از سوی پهلوی دوم اخذ شده بود، نشانهای حکومتی رایج شد (فیاضی، 1388: 629)، حال آنکه پیش از این و همزمان با حضور فتحعلیشاه در تاریخ پنجشنبه 3 دی ماه 1207 و بنا به دستور شاه، خندقی به عمق ۸ متر گرداگرد شهر حفر شد که در کنار ۸ برج احداث شده بر دیوارهای بلند و ۵ اراده توپ اهدایی شاهانه (در سال 1207 خ)، امنیتی کامل برای نوینشهر ایران حاصل و شاه با ابراز خرسندی از ساخت چنین شهر زیبایی توسط یوسف‌خان گرجی، وی را به لقب کدخدایی عراق (ایراک) مفتخر و با اعطای نشان عالی حکومتی و 200 راس اسب راهوار از او قدردانی نمود (ناصرالدین شاه، 1387: 204).
عکس 2ـ بلدیه عراق (میدان ارگ). عکس: آرشیو محمدحسین جمالزاده
اراک نخستین، شهری از هر حیث در کمالِ جمال و برج و باره و راسته بازارش در غایتِ متانت و حصانت (مددی، 1395: 59) و بر اساس آخرین تحولات فنی شهرسازی عصر خود، دارای ویژگی‌های با ارزشی بوده که سلسله مراتبی بودن بخش خدمات و نیازمندی‌های عمومی، قطعهبندی منظم اراضی، بافت شطرنج‌گونه، تقسیمات و تمایز محله‌ای و وجود بازار در قسمت میانی شهر، از جمله شاخصههایی است که شهرسازان آن روزگار به آن توجه داشتهاند.
پس از ساخت شهر جدید، سپهدار اول در نخستین قدم، مردمِ کرهرود، سنجان و فیجان را برای سکونت در شهر تازه تشویق کرد و شمار بسیاری از خان‌ها و رعایای پیرامون در دو محله قلعه و حصار سکونت داده شدند.
در سال 1307 تا 1309 با تأسیس بلدیه عراق توسط دکتر شیخ، خیابان امام امروزی، عباسآباد و باغ ملی احداث و بافت قدیمی شهر مرمت شد، هرچند با رفتن دکتر شیخ از این شهر و نبود نظارت کافی، ساخت و سازهای بعدی بهصورت نامنظم ادامه یافت و از آنجا که بیشتر باغ‌های شهر به خانههای مسکونی تبدیل شد و از طرفی هم چون حدود باغ‌ها با مسیر جوی آب تعیین میشد، خانههای جدید به پیروی از آنها به صورت نامنظم ساخت شد که خود نوعی معماری منطبق با نظم در بینظمی و نمونه‌ای از تلفیق سنت و مدرنیته است. بناهای تاریخی، مساجد، کاروانسراها و بازارهای قدیمی شهر، نشان‌دهنده هویت معماری این شهر هستند. این نویسنده معتقد است که تحلیل ساختار شهری و معماری اراک، نهتنها به درک بهتر تاریخ این شهر کمک میکند، بلکه می‌تواند الهام‌بخش برنامه‌ریزی شهری معاصر باشد.
۵. اقتصاد و توسعه صنعتی
عباسیبانی پیش و بیش از آنکه نویسنده و پژوهشگرِ فرهنگی باشد یک فعال صنعتی است و در این زمینه در نخستین اثرش کتاب «از ایراک تا اراک» چنین مینویسد:
«دیرینگی و گونهگونه بودن جغرافیای مکانیِ اراک از فراز زاگرس تا نشیب میقان و شوره‌زار قم، مردمانی صانع و قانع پرورانده که همواره در طول تاریخِ این کهندیار با مِهر، سختی روزگار را پشت سر گذاشته، از کوه سختیها و مشکلات، کاخ امید افراشت و مُهر خود بر آن نهادند.
دشت پهناور ایراک که آن را به حق سرزمین پاکنژادها[1] می‌توان خواند و قوم ماد بهعنوان نخستین بنیانگذاران صنعت؛ نقش بهسزایی در شکل‌گیری و تکمیل زنجیره تولید محصولات و مصنوعات کشاورزی و دامپروری در این خطه داشته است.
توسعه پرورشگاههای اسبهای اصیل ایرانی در فراهامون (فراهان) و بهکار گرفتن آن بهعنوان یک محصول راهبردی سبب شد مراکز متعددی حول دریاچه میگان (میقان) در دشت ایراک شکل بگیرد که نام روستاها و بخشهای مختلف از سیاوشان، چوگان، گوشه، چاپار و کمیجان تا جاسب و دلیجان یادگار آن دورانند که بهواسطه حضور متراکم جمعیت، صنعت سنگتراشی، چلنگری، افزارسازی، بافت‌ها و چرمینهها رونق فراوان یافت.
[1] . ابوعبداله فقیه همدانی در کتاب بلدان آورده است که ابوموسی اشعری روایت کند که از علی (ع) سؤال کرد که سلامتترین شهرها و بهترین موضعها چون فتن و محن و هرج و مرج ظاهر شود کدام است؟ امام فرمود که سلامتترین موضعها در آن وقت و زمان، زمین جبل است.
_____________________________________________________________
[1] . ابوعبداله فقیه همدانی در کتاب بلدان آورده است که ابوموسی اشعری روایت کند که از علی (ع) سؤال کرد که سلامتترین شهرها و بهترین موضعها چون فتن و محن و هرج و مرج ظاهر شود کدام است؟ امام فرمود که سلامتترین موضعها در آن وقت و زمان، زمین جبل است.
در گذر زمان و دستبهدست شدنهای متعدد این سرزمین؛ همچنین دستیازی بیگانگان و نیز محصور شدن در میان کوههای زاگرس از غرب و شمال تا موانع دسترسی در جنوب سبب شد تا مردمان این بخش علاوه بر پرورش دام و کشاورزی، نیازهای خود را نیز در مقوله صنعت پاسخگو باشند و از دیگر نقاط ایران متمایز شوند.
نقشِ برجسته این سرزمین بهعنوان بخش پشتیبانی سپاه ماد و تأمین نیازهای ستاد هخامنشی از لباس، ابزار و اسبهای مختلف بر اساس شواهد مورد مطالعه قرار گرفته توسط پژوهشگران نامداری چون استروناخ، گریشمن، جان کورتیس و نیز میراث فرهنگی در یافته‌های آتشکده‌های آتشکوه، برزو، فردقان و ساوه نشان از دیرینگی صنعت در این سرزمین دارد.
3- ارابه دو چرخ و چهارچرخ (سنگنگاره کشف شده در تیمره). عکس از محمد ناصریفرد
توسعه علوم مهندسی و بهدنبال آن ساختههای برآمده از آن، چه از لحاظ صنعت ساختمان و شهرسازی و چه در زمینه راههای مواصلاتی و شبکه آبرسانی قنوات و فاضلاب‌های سفالینه در انجدان و میلاگرد (میلاجرد) و نیز توسعه کشاورزی بهصورت گسترده در دشت ایراک، نشانهای از درخشش صنعت دوران ساسانی با خود بههمراه دارد و این روند تا زمان حمله مغول و تاراج و تخریب آنها مشهود است.
دوران صنعتگری در ایراک به پنج بخش پیش از حمله اعراب (دوران باستان)، عهد سلجوقیان و ایلخانیان، دوران قاجار، دوران پهلوی و دوران پسا انقلاب که دارای دو جهش محسوس در زمان جنگ تحمیلی و دوران سازندگی است تقسیم میشود.
وجود زیرساختهای کافی و سرمایهگذاریهای زیاد در حوزه صنعت و تولید؛ موجب افزایش سهم از Gross Domestic Product (GDP) شده و در حوزههای دیگر بهویژه صنعتِ پاکِ گردشگری هم حرفی برای گفتن دارد.
بر اساس آمار، 83 درصد اقتصاد استان مرکزی بر پایه صنعت استوار است و بیش از سه برابر بودجه خویش تولید ثروت میکند و این کلانشهر اراڪ از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و بهطور کلی چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب شده و با تولید ۸۰٪ از تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور و وجود بزرگترین معدن سدیم سولفات کشور بهعنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته میشود.
همچنین نخستین کارخانه تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)، نخستین و بزرگترین کارخانه واگن‌سازی و لوکوموتیوسازی در کشور و خاورمیانه (واگن پارس)، نخستین کارخانه کمباین‌سازی کشور و خاورمیانه، بزرگترین کارخانه سازنده دکل انتقال نیرو در خاورمیانه (آونگان)، نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل‌های انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا در این شهر ایجاد شده‌اند.
۶. جمعیت و جامعه‌شناسی
جمعیت سلطانآباد به گفته ژنرال شیندلر که در اواخر قرن نوزدهم میلادی گزارش نموده، حدود ۶۰۰۰ نفر بوده که در مقایسه با ظرفیت فیزیکی شهر، در آن دوره رقمی نزدیک به واقع است، زیرا با توجه به تعداد واحدهای مسکونی که در محدوده هسته نخستین شهر ایجاد شده، می‌توان نتیجه گرفت که شهرِ نخستین دارای ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ واحد مسکونی بوده و به طور تخمینی جمعیتی حدود 5 تا 7 هزار نفر را در خود جای می‌داده است.
از سال ۱۱۹۹ خ و همزمان با تکمیل بخشهای زیادی از شهر، اسکان جمعیت از شهرها و روستاهای اطراف آغاز شد بهطوری که تا سال ۱2۰۴ خورشیدی، جمعیت شهر طی 5 سال تقریباً ۱۰برابر شد و برخلاف رکود عمومی حاکم بر شهرهای ایران در دوره قاجاریه، سلطانآباد از جمله معدود شهرهایی بود که بین سالهای ۱۲۹۵ و ۱۲۹۶ خ در اثر گسترش تجارت خارجی و تأسیس بیش از 50 کمپانی خارجیِ فعال در حوزه صنایع خلاق از جمله فرش، سفال و… رونق گرفت و مرکزی برای جذب جمعیت مهاجر از نقاط دیگر کشور شد، بهطوری که جمعیت این شهر طی سالهای مذکور به حدود 35 هزار نفر رسید.
ناصرالدینشاه در سفرنامه عراق عجم در اردیبهشت ۱۲۷۱ خ، جمعیت استقبالکننده را 20 هزار نفر اعلام میکند و پزشک فرانسویاش، جمعیت شهر را حدود 40 هزار نفر تخمین میزند (ناصرالدین شاه، 1387: 57)
بر اساس آمار کتاب ایرانشهر در سال 1320، جمعیت اراک 51 هزار نفر بوده و در اوایل دهه ۴۰ که سرآغاز موج دوم توسعه صنعت (صنایع ماشینی و کارخانه‌ای) بود حدود 60 هزار نفر، در سرشماری سال ۱۳۴۵، حدود 72 هزار و در سرشماری سال ۱۳۵۵ بالغ بر 117 هزار نفر برآورد شده که این رشد ناگهانی ناشی از سرمایهگذاریهای سنگین دولتی بود.
در سال ۱۳۵۶ با تبدیل اراک به مرکز استان، جاذبه نیرومند و نوینی بهوجود آمد و به جمعیت شهر افزوده شد، بهگونهای که در سال ۱۳۶۵ به بیش از 272 هزار نفر رسید و سپس با ایجاد مجتمع‌های پالایشگاه و پتروشیمی در نزدیکی اراک موج تازه‌ای از افزایش جمعیت شهر پدید آمد. اراک از شهرهای مهاجرپذیر پیش از انقلاب است بهگونهای که بر اساس سرشماری سال ۱۳۳۵، مهاجرت 4/4 درصد از دو میلیون مهاجر ایرانی به مقصد اراک بوده و در دهه 1340 این فرآیندِ جذب مهاجر داخلی به 7/6 درصد از 3/2 میلیون نفر مهاجر میرسد.
فرآیند توسعه شهری بهشکل نامتوازن در سه مقطع شامل، توسعه تدریجی ناشی از مهاجرت پس از ساخت سلطانآباد، توسعه ناشی از مهاجرت و گسترش شهر پس از احداث کارخانجات در دوران پهلوی و سرانجام توسعه و گسترش در سالهای اخیر، سبب شد تا جمعیت اراک به حدود ۶۰۰ هزار نفر در سال 1400 برسد[1].
[1] . طرح جامع اراک مورخه 3 دیماه 1399ـ شورای عالی شهرسازی و معماری
__________________________________________________________
[1] . طرح جامع اراک مورخه 3 دیماه 1399ـ شورای عالی شهرسازی و معماری
. نقش اراک در استان مرکزی
اراک بهعنوان مرکز استان مرکزی، نه تنها از لحاظ سیاسی و اداری، بلکه از منظر فرهنگی و اقتصادی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. ابوالفضل عباسی بانی معتقد است که اراک باید به عنوان الگویی برای توسعه متوازن در استان مرکزی مطرح شود، زیرا تلفیق تاریخ، فرهنگ و اقتصاد در این شهر می‌تواند الگوی موفقی برای سایر مناطق باشد.
۸. جاذبه‌های تاریخی و گردشگری
اراک بهعنوان مرکز استان با میزبانی 155 اثر ثبت ملی و یک اثر ثبت جهانی، 18 درصد آثار ثبتی استان را در خود جای داده و از این دیدگاه در رده نخست قرار دارد و بهعنوان گذرگاه شمال جنوب کشور، ظرفیت بسیار بکری برای گردشگری محسوب میشود، بهویژه آنکه بهعنوان مرکز استان، مدیریت بیش از دو هزار اثر تاریخی طبیعی، ملی و مذهبی را بر عهده دارد که نزدیک به 1000 اثر ثبت ملی و دو اثر ثبت جهانی دارد.
عکس 5- مجتمع تفریحی گردشگری امیرکبیر اراک
تا چندی پیش نبودِ امکانات رفاهی آبرومند جهت استراحت میهمانان و مسافران عبوری از اراک بهانهای برای عدم جذب گردشگر بهحساب میآمد بههمین منظور تلاش مدیران وقت صنایع اراک، صندوق حمایت و بازنشستگی آیندهساز را مجاب کرد تا نسبت به سرمایهگذاری در پایتخت صنعتی ایران اقدام نماید که نتیجه چنین اقدام ارزندهای، احداث باغ شهر زیبایی در جنوب اراک تحت عنوان مجتمع تفریحی سیاحتی امیرکبیر اراک شد و هتل زیبای امیرکبیر هم بهعنوان نگین این باغ شهر، آبرویی دوچندان به غرب کشور از منظر گردشگری بخشید.
هتل پنج ستاره امیرکبیر در دامنه ارتفاعات اراک در مجموعه سیاحتی و تفریحی امیرکبیر در زمینی به مساحت ۷۵ هکتار در محیطی آرام و دلنشین به شکل عرشه کشتی طراحی شد. ساختمان اصلی این هتل به مساحت تقریبی ۱۰۰۰۰ مترمربع دارای ۷۵ اتاق در ۵ طبقه بنا شده و به تعبیری، بهازای هر اتاق یک هکتار فضای سبز در این باغ شهر پیشبینی شده که محیط روحبخشی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی فراهم کرده است.
جاذبه‌های گردشگری شهرستان اراک
| جاذبه‌های طبیعی | جاذبه‌های تاریخی | جاذبه‌های مذهبی |
| دره گردو
تالاب میقان چشمه سلاله چشمه چپقلی چشمه چمِ بان کوه سفیدخانی موزه حیات وحش تخت سادات کرهرود چشمه چکاب (هفتادقله) |
قلعه حاج وکیل
بازار تاریخی اراک روستای تاریخی انجدان موزه مفاخر (خ عباسآباد) مدرسه سپهداری (خ محسنی) حمام چهارفصل (خ عباسآباد) آرامگاه ابوالمعالی (روستای نوازن) بقعه پیرمرادآباد (روستای مرادآباد) |
امامزادگان روستای موتآباد
بارگاه شاه هادی (روستای شهوه) امامزاده محمد عابد (مشهد میقان) بارگاه آقا نورالدین عراقی (اراک) بارگاه حاج آقا محسن اراكی (اراک) امامزاده عبداله وآمنه خاتون (اراک) مسجد شیخ ابوالحسن (خ شهید بهشتی) امامزاده ابراهیم (روستای مشهد الکوبه) کلیسای مسروپ مقدس (خیابان نیسانیان) بارگاه شاهزاده محسن (روستای مشهد گرمه) |
۹. آموزش و پژوهش در اراک
تشکیلات آموزشی ایران از دوران باستان تاکنون دگرگونیهای فراوانی داشته است. در زمان هخامنشیان، آموزش بیشتر جنبه مذهبی و حکومتی داشته و خانواده نخستین سازمان آموزشی بود که والدین هر کودک مسؤولیت داشتند فرزندان خود را بر اساس موازین دین زرتشت تربیتکنند.
سال 446 خ در تاریخ آموزش و پرورش ایران، دوره برجسته‌ای است زیرا در این سال نخستین مدرسه از مدارس خواجه نظامالملک، وزیر بزرگ سلجوقیان، در بغداد گشایش یافت. بهواسطه آنکه این مدارس در سراسر جهان اسلام پراکنده شدند و عراق عجم نیز مرکز حکومت سلجوقیان بود بیتردید در شهرهای بزرگ این منطقه نیز از این مدارس دایر بوده است، ضمن آنکه پیش از برپایی این مدارس، حلقههای آموزش در یک جا جمع نمی‌شدند، بلکه در جاهای گوناگون مانند مسجد، خانه روحانیون و… تشکیل میشد. سن آغاز تحصیل برای کودکان حدود 5 سالگی بود که پس از آموختن هجا و ابجد (الفبای عربی)، آموزش بعدی یعنی روخوانی جزء آخر قرآن آغاز میشد
و در همین حین نیز خواندن یک کتاب فارسی به کودک آموزش داده میشد و این روند تا هنگامی که کودک 8 ساله شود ادامه مییافت و پس از آن به پسران[1] نوشتن می‌آموختند[2].
[1] . آموزش خواندن برای دختران مجاز بوده ولی دختران نباید نوشتن می‌آموختند و معروف بوده «دختر، مشق که بلد شد، کاغذپرانی میکند» (یعنی نامه عاشقانه مینویسد).
[2]. معمولاً گلستان سعدی، کتاب جودی، خاله سوسکه، عاق والدین و ترسل آموزش داده میشد.
عکس6- فرهنگیان اراک در سال 1270 ـ میرزا ابراهیم دبیر همایون هدایتی با کلاه مشکی با دو دست
به عصا تکیه داده و آقای رفیعالملک با کراوات رئیس فرهنگ اراک میباشد. این عکس در قلمستانهای
قلعه نو (تقریباً نرسیده به میدان انقلاب فعلی اراک)گرفته شده است. عکس: آرشیو محمدحسین جمالزاده.
9ـ1ـ مدرسه سپهداری[1]
حوزه علمیه نامی است که به مراکز آموزشی و پژوهشی دینی در جهان اسلام و بهویژه در میان شیعیان داده شده است. نخستین حوزه علمیه ویژه شیعیان در سده چهارم در شهر نجف در کنار حرم امام علی (ع) توسط شیخ طوسی برپا شد.
مدرسه سپهداری نخستین مدرسه بنا شده در اراک (سلطانآباد) به حساب می‌آید که با اقتباس از سبک مدارس دوره صفویه (مکتب اصفهان) و با کاشیکاری ظریف و زیبای دوره قاجار ساخته شده و حاج‌آقا محسن عراقی در توسعه آن نقش مهمی داشته است. با دعوت از آیت‌اله حائری یزدی این مدرسه به یکی از حوزههای علمیه بزرگ کشور تبدیل شد و در واقع مادر حوزه علمیه قم به حساب می‌آید.
9ـ2ـ مدرسه صمصامی
[1] . یادنامه آیت‌اله العظمی اراکی (ره) ـ مصاحبه روزنامه جمهوری اسلامی با آیت‌اله العظمی اراکی (استادی، 1376: 7).
____________________________________________________________________________
[1] . آموزش خواندن برای دختران مجاز بوده ولی دختران نباید نوشتن می‌آموختند و معروف بوده «دختر، مشق که بلد شد، کاغذپرانی میکند» (یعنی نامه عاشقانه مینویسد).
[1]. معمولاً گلستان سعدی، کتاب جودی، خاله سوسکه، عاق والدین و ترسل آموزش داده میشد.
[1] . یادنامه آیت‌اله العظمی اراکی (ره) ـ مصاحبه روزنامه جمهوری اسلامی با آیت‌اله العظمی اراکی (استادی، 1376: 7).
دارالفنون را باید نخستین دانشگاه تاریخ فرهنگی ایران نامید که بنای آن را میرزا تقیخان فراهانی (امیرکبیر) در سال۱۲۳۰خ نهاد و پس از شهادت این امیر نامدار ایرانیِ برخاسته از اراک، باز هم ایران در زمینه فنآوری نوین حدود نیمقرنی درجا زد تا بالاخره در سال 1266خ مدرسه رشدیه توسط میرزاحسن رشدیه در تبریز ساخته و اشتیاق مردم برای باسوادشدن کودکانشان بهآسانی و عاری از خشونت، سبب استقبال بسیار از این مدرسه شد ولی مکتب‌داران متعصب دوران، که اوضاع را به زیان خود می‌دیدند، رییسالسادات را وادار کردند تا رشدیه را تکفیر و فتوای انهدام مدرسه نوین را صادر نماید. بهاین ترتیب رشدیه، نخستین مدرسه نوین ایران، مورد هجوم چماقداران کتابناخوانده متعصب واقع و تخریب شد تا افتخار نخستین مدرسه زندهی ایران بر تارک صمصامی اراک بدرخشد تا این کهنسرزمین آریایی همچنان پیشتاز فرهنگ و مدنیت باقی بماند.
9ـ3ـ دانشگاه اراک[1]
اراک بهواسطه پیشینه علمی و بستر مناسبی که از حیث هوش و استعداد از آن برخوردار بود و چهرههای علمی بسیاری از این خطه برخاسته بود، میطلبید تا از وجود یک مدرسه عالی بهرهمند باشد لذا از اوایل دهه 1340 دبیران مدارس اراک از جمله آقایان سخاوت، انصاری و اسدا…خان مجدی در این زمینه تلاش بسیاری کردند و در روزنامههای آن سالها مطالبه دانشگاه نمودند.
از دیگر سو حاج محمدتقی امامی، پس از جستوجوی بسیار؛ منزل آقای علی هاشمی یکی از ملاکین بزرگ اراک را برای این امر اختصاص و مختصر تعمیرات لازم توسط جناب آقای هاشمی، نورصالحی و حاج تقوایی در مدت کوتاهی انجام و طی نشستی با حضور آقای دکتر قریب تیم کاری مدرسه عالی جهت انجام امور مربوط به انجام مقدمات راهاندازی مدرسه عالی با عضویت سرکار خانم مرادی بهعنوان منشی ریاست مدرسه، آقای محمدتقی امامی مسؤول امور مالی، آقای نورصالحی مسؤول خرید، آقای محمد کوهپایه مسؤول بررسی و تحقیقات، آقایان احمد تقواییپور و افتخاری مسؤول آزمایشگاه شیمی، آقای قلیپور مسؤول تجهیز آزمایشگاه فیزیک و محمدباقر ستوده) هم بهعنوان معاون آموزش تشکیل و بدون دریافت حقالزحمه و با برگزاری آزمون در تابستان 1350 خورشیدی در 4 رشته تحصیلی ادبیات فارسی، زیستشناسی، فیزیک و شیمی نسبت به پذیرش 100 دانشجو (هر رشته 25 نفر) اقدام و تابلوی مدرسه عالی مرجان در روز پنجشنبه 25 شهریور 1350 خورشیدی بهعنوان نخستین دانشگاه غیرانتفاعی خارج از پایتخت نصب و مقدمات ورود دانشجویان دوره نخست فراهم و روز شنبه سوم مهر 1350 زنگ مدرسه توسط جناب آقای دکتر قریب نخستین رییس مدرسه عالی مرجان به صدا در آمد.
[1] . مستندات مکتوب از جمله تصویر روزنامههای وقت در خصوص مطالبه مردمی جهت تأسیس دانشگاه، توسط دکتر اسماعیل شیعه در اختیارم قرار گرفت و روایت شفاهی تأسیس مدرسه عالی مرجان هم، از استاد محمدباقر ستوده نخستین معاون آموزش دانشگاه است که در دهه 90 زندگی همچنان پیگیر امور فرهنگی است که در ساعت 17 روز سهشنبه 21 اسفند 1397 با ایشان گفتوگو کردم.
_______________________________________________________________________
[1] . مستندات مکتوب از جمله تصویر روزنامههای وقت در خصوص مطالبه مردمی جهت تأسیس دانشگاه، توسط دکتر اسماعیل شیعه در اختیارم قرار گرفت و روایت شفاهی تأسیس مدرسه عالی مرجان هم، از استاد محمدباقر ستوده نخستین معاون آموزش دانشگاه است که در دهه 90 زندگی همچنان پیگیر امور فرهنگی است که در ساعت 17 روز سهشنبه 21 اسفند 1397 با ایشان گفتوگو کردم.
به هر روی امروز استان مرکزی دارای ۷۸ مرکز آموزش عالی است هرچند تا سال 1395 و با نزدیک به 120 هزار نفر یک شهر دانشگاهی بهحساب میآمد (معصومی و اکبری، 1399: 478) و مرکز علمی کاربردی ماشین سازی اراک را باید نخستین دانشگاه علمیکاربردی ایران نامید که تاکنون هزاران متخصص و ماهر در رشتههای صنعتی تربیت نموده تا این ابرشرکت خاورمیانه زمینهساز صنعت کشور لقب گیرد.
۱۰. چالش‌ها و فرصت‌ها
با وجود پیشرفت‌های اقتصادی و فرهنگی، اراک با چالش‌هایی نیز مواجه است. آلودگی هوا، ترافیک، و فشار بر منابع طبیعی، از جمله مشکلاتی هستند که شهر با آنها روبروست. ابوالفضل عباسی بانی در مطالعات خود، بر ضرورت برنامه‌ریزی بلندمدت و مدیریت منابع تأکید میکند و راهکارهایی برای توسعه پایدار اراک و استان مرکزی ارائه می‌دهد.
۱۱. نتیجه‌گیری
اراک، با تاریخ غنی، فرهنگ پویا، و موقعیت جغرافیایی ممتاز، یکی از نقاط کلیدی استان مرکزی بهشمار می‌رود. پژوهش‌های ابوالفضل عباسی بانی نشان می‌دهد که شناخت عمیق ابعاد مختلف این شهر، از منظر تاریخی، فرهنگی و اقتصادی، می‌تواند به توسعه متوازن استان مرکزی کمک کند. مطالعه اراکشناسی، نه تنها اهمیت محلی دارد، بلکه می‌تواند الگویی برای شناخت سایر شهرهای تاریخی ایران باشد.
منابع و مآخذ
ـ آبراهامیان، یرواند (1399)، ایران بین دو انقلاب، تهران: نشر نی.
ـ استعلامی، محمد (1398)، تاریخ اراک و ابراهیم دهگان: فصلنامه رازان، شماره 10، اراک.
ـ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1363)، المآثروالآثار به کوشش ایرج افشار،تهران،اساطیر
ـ افشار سیستانی، ایرج (1386)، مقدمهای بر ایلها و چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران: نشر نویسنده.
ـ امینیحاجیباشی، چنگیز (1392)، یاد نیاکان، تهران: نشر صبا.
ـ اولئاریوس، آدام (1363)، سفرنامه، تهران: نشر ابتکار.
ـ باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1394)، کوهها با همند، چاپ اول، تهران: نشر علم.
ـ بوون، امانوئل (1747)، نقشه ایراک، اقتباس از اطلس کامل جهان، چاپ اول، لندن.
ـ بویل، جی. ا (1390)، تاریخ ایران، کمبریج، ج5، تهران: نشر مهتاب.
ـ بهزاد، علی (1400)، ماشینسازی زمینهساز توسعه صنعتی ایران، اراک: نشر جهاد دانشگاهی.
ـ خوشکیش، حسین و همکاران (1382)، دو قرن با شهر اراک، اراک: نشر دانشگاه علم و صنعت.
ـ دهگان، ابراهیم (1342)، گزارشنامه یا فقهاللغه اسامی الکنه، اراک: چاپ موسوی.
ـ دهگان، ابراهیم (1386)، از بدو ظهور دولت صفوی تا سفر ناصرالدین شاه (صفحات اراک)، تهران: نشر زرین و سیمین.
ـ دهگان، ابراهیم (1386)، تاریخ اراک (از دوره باستان تا آغاز صفویه)، چاپ دوم، اراک: انتشارات فرهنگ.
ـ رجبی فروتن، سعید (1398)، «ارزش جامعهشناختی مجموعه تاریخ اراک» فصلنامه رازان، شماره 10، اراک.
ـ رحیمپور، علی (1384)، استان مرکزی فراتر از تاریخ، تهران: نشر مرکز جامع اطلاعات گردشگری ایران.
برای دانلود کتاب نام داران ایراک و ترجمه ی انگلیسی (The Pioneers of IRAK) بر روی لینک زیر کلیک کنید.
نویسنده: ابوالفضل عباسی بانی
ویراستار و مدیر تولید: ابوذر شهپری
مترجم: محدثه امامی قمصری
